عبدالله بن محمد بیتوشیبَیْتوشی، عبدالله بن محمد، ادیب شافعی مذهب و شاعر سده ۱۲ق/۱۸م که به ۳ زبان عربی، فارسی و کردی شعر می‌سرود. فهرست مندرجات۱.۱ - تولد ۲ - کارها و فعالیت‌های علمی ۲.۱ - تقریظ بر البدیعیه و ایقاد الضرام ۲.۲ - مدرس مدرسه رحمانیه ۲.۳ - به نظم کشیدن الکفایه ۳ - مرگ ۴ - شاگردان ۵ - ذوق شاعری ۵.۱ - خصوصیات شعری ۵.۲ - مدح اشخاص ۵.۳ - شعر فارسی و کردی ۵.۴ - نثر عربی ۵.۵ - به نظم کشیدن متون درسی ۶ - آثار چاپی ۷ - آثار خطی ۸ - فهرست منابع ۹ - پانویس ۱۰ - منبع ۱ - بیوگرافیجامعترین اثر درباره بَیْتوشی، کتابی است به نام البیتوشی که محمدخان در ۳۰۱صفحه نگاشته است. منابع وی یا نسخه‌های متعددی از آثار بیتوشی است که وی در اختیار داشته، [۱]
خال، محمد، البیتوشی، ج۱، ص۱۰۸، بغداد، ۱۳۷۷ق.
[۲]
خال، محمد، البیتوشی، ج۱، ص۱۰۹، بغداد، ۱۳۷۷ق.
[۳]
خال، محمد، البیتوشی، ج۱، ص۱۲۲، بغداد، ۱۳۷۷ق.
[۴]
خال، محمد، البیتوشی، ج۱، ص۱۲۳، بغداد، ۱۳۷۷ق.
و یا یادداشت‌های خود بیتوشی است که وی درباره زندگی، سفرها، دوستان و یا سال تألیف آثارش بر حاشیه نسخه‌هایش نوشته است. [۵]
خال، محمد، البیتوشی، ج۱، ص۲۳، بغداد، ۱۳۷۷ق.
منابع فارسی نیز از وی غفلت نکرده‌اند و از او به عنوان پارسی‌گوی کرد یاد کرده، و شرح‌حالی از وی آورده‌اند. [۶]
صفی‌زاده، صدیق، پارسی‌گویان کرد، ج۱، ص۵۹، تهران، ۱۳۶۶ش.
[۷]
حیرت سجادی، عبدالحمید، شاعران کرد پارسی‌گوی، ج۱، ص۱۴۷، تهران، ۱۳۷۵ش.
۱.۱ - تولدخال تولد او را میان سال‌های ۱۱۳۰-۱۱۴۰ق/۱۷۱۸-۱۷۲۸م تخمین زده است [۸]
خال، محمد، البیتوشی، ج۱، ص۱۶-۱۷، بغداد، ۱۳۷۷ق.
[۹]
مدرس، عبدالکریم، دانشمندان کرد در خدمت علم و دین، ج۱، ص۲۵۰، ترجمه احمد حواری نسب، تهران، ۱۳۶۹ش.
اما زرکلی [۱۰]
زرکلی، خیرالدین، الاعلام، ج۴، ص۱۳۱.
و به تبع او و دیگران، تولد او را حدود سال ۱۱۶۱ق/۱۷۴۸م دانسته‌اند. [۱۱]
ابراهیمی، محمدصالح، العلامة الادیب العبقری البیتوشی، ج۱، ص۱۷۱، نشریه دانشکده ادبیات اصفهان، ۱۳۴۵ش، س۲، شم ۲ و ۳.
[۱۲]
زکی، محمدامین، مشاهیر الکرد و کردستان، ج۲، ص۳۷، ترجمه آنسه کریمه، به کوشش محمدعلی عونی، قاهره، ۱۳۶۶ق/۱۹۴۷م.
[۱۳]
حیرت سجادی، عبدالحمید، گلزار شاعران کردستان، ج۱، ص۵۲، تهران، ۱۳۶۴ش.
[۱۴]
صفی‌زاده، صدیق، پارسی‌گویان کرد، ج۱، ص۵۹، تهران، ۱۳۶۶ش.
[۱۵]
الیان سرکیس، یوسف، معجم المطبوعات العربیّة و المعرّبة، ج ۱، ستون ۶۲۳، قاهره ۱۳۴۶/۱۹۲۸، چاپ افست قم ۱۴۱۰.
[۱۶]
کحاله، عمررضا، معجم المؤلفین، ج۶، ص۱۳۸، دمشق ۱۹۵۷ـ۱۹۶۱، چاپ افست بیروت (بی تا).
وی به بیتوش، روستایی کوچک از توابع سردشت کردستان ایران، حدفاصل بین آلان ایران آلان عراق، منسوب است. او را آلانی نیز نامیده‌اند و چون پدر یا اجدادش در خانخل (روستایی در جنوب شرقی بیتوش) می‌زیستند، او را خانخلی هم خوانده‌اند. [۱۷]
خال، محمد، البیتوشی، ج۱، ص۱۱-۱۲، بغداد، ۱۳۷۷ق.
[۱۹]
مدرس، عبدالکریم، دانشمندان کرد در خدمت علم و دین، ج۱، ص۲۵۰، ترجمه احمد حواری نسب، تهران، ۱۳۶۹ش.
[۲۰]
عزاوی، عباس، تاریخ العراق بین احتلالین، ج۶، ص۳۶، بغداد، ۱۳۷۳ق/۱۹۵۴م.
[۲۱]
ابراهیمی محمـدی، محمدصالـح، العـلاّمه الادیب العبقـری البیتوشی، ج۱، ص۱۷۳، نشریه دانشکده ادبیات اصفهان، سال ۲، ش ۲ و ۳ (۱۳۴۵ ش).
[۲۲]
ابراهیمی محمـدی، محمدصالـح، العـلاّمه الادیب العبقـری البیتوشی، ج۱، ص۱۷۷، نشریه دانشکده ادبیات اصفهان، سال ۲، ش ۲ و ۳ (۱۳۴۵ ش).
وی دوران کودکی و نوجوانی را در بیتوش گذراند و نزد پدر، که اهل علم و ادب بودند. [۲۳]
مدرّس، عبدالکریم، دانشمندان کرد در خدمت علم و دین، ج۱، ص۲۵۰ـ۲۵۱، ترجمه احمد حواری نسب، تهران ۱۳۶۹ ش.
به رسم آن روزگار به یادگیری قرآن، علوم عربی و کتاب‌هایی چون گلستان سعدی پرداخت.۲ - کارها و فعالیت‌های علمیاو که بعد از مرگ پدر [۲۴]
مدرّس، عبدالکریم، دانشمندان کرد در خدمت علم و دین، ج۱، ص۲۵۱، ترجمه احمد حواری نسب، تهران ۱۳۶۹ ش.
۱۵ سال بیش نداشت. راهی روستای سنجویه در سردشت شد و نزد ملامحمد ابن حاج دانش آموخت. سپس به روستای ماوران در نزدیکی اردبیل رفت و از صبغةالله افندی حیدری [۲۵]
مدرّس، عبدالکریم، دانشمندان کرد در خدمت علم و دین، ج۱، ص۲۵۱، ترجمه احمد حواری نسب، تهران ۱۳۶۹ ش.
بهره‌ها برد و پس از چندی به زادگاهش بازگشت [۲۶]
خال، محمد، البیتوشی، ج۱، ص۱۷-۱۹، بغداد، ۱۳۷۷ق.
[۲۷]
مدرس، عبدالکریم، دانشمندان کرد در خدمت علم و دین، ج۱، ص۲۵۱، ترجمه احمد حواری نسب، تهران، ۱۳۶۹ش.
[۲۸]
مردوخ روحانی، بابا، تاریخ مشاهیر کرد، ج۱، ص۲۷۶-۲۷۷، تهران، ۱۳۶۴ش.
و از آن‌جا قصد بغداد کرد. [۲۹]
شیخو، لویس، الآداب العربیة فی القرن الناسع عشر، ج۱، ص۹۳، بیروت، ۱۹۲۴م.
[۳۰]
بصری، میر، اعلام الکرد، ج۱، ص۵۷، لندن، ۱۹۹۱م.
گویند بیتوشی چون خواست راهی بغداد شود، تنها دارایی خود را که همان القاموس المحیط بود، فروخت تا هزینه راه کند، اما پیش از فروش کتاب آن را سراسر حفظ کرد. [۳۱]
خال، محمد، البیتوشی، ج۱، ص۱۵، بغداد، ۱۳۷۷ق.
[۳۲]
ابراهیمی، محمدصالح، العلامة الادیب العبقری البیتوشی، ج۱، ص۱۷۴، نشریه دانشکده ادبیات اصفهان، ۱۳۴۵ش، س۲، شم ۲ و ۳.
[۳۳]
حیرت سجادی، عبدالحمید، گلزار شاعران کردستان، ج۱، ص۵۲، تهران، ۱۳۶۴ش.
در بغداد بار دیگر در محضر صبغه‌الله حیدری دانش آموخت. سپس رهسپار بصره شد و از آن‌جا به کویت و دیگر سرزمین‌های ساحلی خلیج فارس رفت [۳۴]
مدرس، عبدالکریم، دانشمندان کرد در خدمت علم و دین، ج۱، ص۲۵۲، ترجمه احمد حواری نسب، تهران، ۱۳۶۹ش.
[۳۵]
حیرت سجادی، عبدالحمید، شاعران کرد پارسی‌گوی، ج۱، ص۱۴۷، تهران، ۱۳۷۵ش.
و در نهایت وارد احساء شد و چندی نیز در مدرسه‌ای در شهر مبرّز احساء به تدریس پرداخت. [۳۶]
خال، محمد، البیتوشی، ج۱، ص۱۵، بغداد، ۱۳۷۷ق.
[۳۷]
خال، محمد، البیتوشی، ج۱، ص۲۱، بغداد، ۱۳۷۷ق.
[۳۸]
مدرس، عبدالکریم، دانشمندان کرد در خدمت علم و دین، ج۱، ص۲۵۲، ترجمه احمد حواری نسب، تهران، ۱۳۶۹ش.
[۳۹]
مردوخ روحانی، بابا، تاریخ مشاهیر کرد، ج۱، ص۲۷۷، تهران، ۱۳۶۴ش.
۲.۱ - تقریظ بر البدیعیه و ایقاد الضرامسپس به زادگاهش بازگشت و پس از کوته زمانی در ۱۱۸۰ق/۱۷۶۶م آهنگ بصره کرد و چندی نزد دوستش احمد کوازی عباسی اقامت گزید و دوباره به احساء بازگشت، اما پس از ۶ سال، اشتیاق دیدار زادگاهش، او را بار دیگر راهی بیتوش کرد. در آن‌جا اهل علم که به نیکی از او استقبال کرده بودند، کارهای خود را براو عرضه می‌کردند، او نیز تقریظ‌هایی به نظم و نثر برای ایشان می‌نگاشت. از جمله آن‌ها که آکنده از آرایه‌های ادبی است، می‌توان به تقریظ وی بر کتاب البدیعیه محمدامین عمری موصلی اشاره کرد [۴۰]
محمد، محمود احمد، فهرس مخطوطات مکتبة الاوقاف المرکزیة فی السلیمانیة، بغداد، مطبعة بغداد.
[۴۱]
خال، محمد، البیتوشی، ج۱، ص۲۶۶-۲۸۳، بغداد، ۱۳۷۷ق.
بیتوشی از آن‌جا برای دیدار استادش ابن حاج به روستای هزار مرد رفت و در همان‌جا تقریظی بر کتاب ایقاد الضرام استاد نوشت. [۴۲]
خال، محمد، البیتوشی، ج۱، ص۳۰، بغداد، ۱۳۷۷ق.
[۴۳]
مدرس، عبدالکریم، دانشمندان کرد در خدمت علم و دین، ج۱، ص۲۵۴، ترجمه احمد حواری نسب، تهران، ۱۳۶۹ش.
بیتوشی سپس به بیتوش بازگشت و پس از تألیف الوافی بحلّ الکافی، در ۱۱۷۹ـ۱۱۸۰ روانه احسا شد، [۴۴]
مدرس، عبدالکریم، دانشمندان کرد در خدمت علم و دین، ج۱، ص۲۵۳، ترجمه احمد حواری نسب، تهران، ۱۳۶۹ش.
[۴۵]
ابراهیمی محمـدی، محمدصالـح، العـلاّمه الادیب العبقـری البیتوشی، ج۱، ص۱۷۸، نشریه دانشکده ادبیات اصفهان، سال ۲، ش ۲ و ۳ (۱۳۴۵ ش).
[۴۶]
خال، محمد، البیتوشی، ج۱، ص۲۸، بغداد، ۱۳۷۷ق.
[۴۷]
خال، محمد، البیتوشی، ج۱، ص۹۶، بغداد، ۱۳۷۷ق.
و پس از یک سال بار دیگر به زادگاهش بازگشت.یادداشت‌های بیتوشی بر تألیفاتش، حکایت از آن دارد که او در طول سفر نیز به تألیف مشغول بوده است. چه، وی در پایان هر اثر، به سال تألیف و مکان آن اشاره دارد. [۴۸]
خال، محمد، البیتوشی، ج۱، ص۲۳-۲۵، بغداد، ۱۳۷۷ق.
[۴۹]
خال، محمد، البیتوشی، ج۱، ص۲۸-۲۹، بغداد، ۱۳۷۷ق.
[۵۰]
مدرس، عبدالکریم، دانشمندان کرد در خدمت علم و دین، ج۱، ص۲۵۴-۲۵۵، ترجمه احمد حواری نسب، تهران، ۱۳۶۹ش.
۲.۲ - مدرس مدرسه رحمانیهدر ۱۱۸۸ق/۱۷۷۴م بود که بیتوشی بار سوم به بغداد و از آن‌جا به بصره رفت و تا ۱۱۸۹ق در مدرسه رحمانیه به تدریس پرداخت. در همین زمان بود که صادق‌خان زند از ایران به بصره حمله کرد و مدت ۱۶ ماه شهر را در محاصره داشت. بیتوشی نیز به ناچار در بصره ماندگار شد، و برای رهایی بصره، نامه ای رسا به سلیمان بک بن عبدالله بن شاوی، یکی از دانشمندانِ کرد، نوشت و از او کمک خواست. [۵۱]
ابراهیمی محمـدی، محمدصالـح، العـلاّمه الادیب العبقـری البیتوشی، ج۱، ص۱۷۷، نشریه دانشکده ادبیات اصفهان، سال ۲، ش ۲ و ۳ (۱۳۴۵ ش).
[۵۲]
خال، محمد، البیتوشی، ج۱، ص۳۱، بغداد، ۱۳۷۷ق.
[۵۳]
مدرس، عبدالکریم، دانشمندان کرد در خدمت علم و دین، ج۱، ص۲۵۴، ترجمه احمد حواری نسب، تهران، ۱۳۶۹ش.
تا آن‌که در اواخر سال ۱۱۹۰ق (که حدود ۵۰-۶۰ سال سن داشت) توانست راهی احساء شود. [۵۴]
خال، محمد، البیتوشی، ج۱، ص۳۱، بغداد، ۱۳۷۷ق.
[۵۵]
مدرس، عبدالکریم، دانشمندان کرد در خدمت علم و دین، ج۱، ص۲۵۴، ترجمه احمد حواری نسب، تهران، ۱۳۶۹ش.
[۵۶]
مردوخ روحانی، بابا، تاریخ مشاهیر کرد، ج۱، ص۲۷۷، تهران، ۱۳۶۴ش.
در همین دورانِ محاصره، وی به منظوم ساختن کتاب الزواجر عن اقتراف الکبائر، تألیف ابن حجر هیتمی (متوفی ۹۷۴)، همّت گماشت و پس از رفع محاصره در اواخر ۱۱۹۰، از بصره به احسا رفت و منظومه خود را در آن‌جا به پایان برد. [۵۷]
مدرس، عبدالکریم، دانشمندان کرد در خدمت علم و دین، ج۱، ص۲۵۴، ترجمه احمد حواری نسب، تهران، ۱۳۶۹ش.
[۵۸]
ابراهیمی محمـدی، محمدصالـح، العـلاّمه الادیب العبقـری البیتوشی، ج۱، ص۱۷۸، نشریه دانشکده ادبیات اصفهان، سال ۲، ش ۲ و ۳ (۱۳۴۵ ش).
۲.۳ - به نظم کشیدن الکفایهدر این زمان که بیتوشی در اوج بالندگی و شکوفایی علمی خود بود، الکفایة را به نظم کشید و به شیخ احمد بن عبدالله بن محمد انصاری حاکم احساء تقدیم کرد و بسیار مورد عنایت وی قرار گرفت و زندگی مادی او گشایش یافت و شهرتش فراگیر شد. بیتوشی در احساء دختر شیخ عبدالقادر، قاضی آن‌جا را به نکاح خویش درآورد. [۵۹]
خال، محمد، البیتوشی، ج۱، ص۳۰-۳۳، بغداد، ۱۳۷۷ق.
[۶۰]
مدرس، عبدالکریم، دانشمندان کرد در خدمت علم و دین، ج۱، ص۲۵۴-۲۵۵ اشاره بیتوشی در الرسالةالعراقیه خود به این امر، ترجمه احمد حواری نسب، تهران، ۱۳۶۹ش.
[۶۱]
حامد، عبدالله، الشعر فی الجزیرة العربیة، ج۱، ص۳۱۴، ریاض، ۱۴۱۴ق/۱۹۹۳م.
و صاحب چند دختر شد. [۶۲]
ابراهیمی محمـدی، محمدصالـح، العـلاّمه الادیب العبقـری البیتوشی، ج۱، ص۱۷۵، نشریه دانشکده ادبیات اصفهان، سال ۲، ش ۲ و ۳ (۱۳۴۵ ش).
۳ - مرگاز سفر وی به کوفه و حرمین شریفین نیز سخن رفته، ولی تاریخی برای آن‌ها ذکر نشده است. [۶۳]
ابراهیمی محمـدی، محمدصالـح، العـلاّمه الادیب العبقـری البیتوشی، ج۱، ص۱۷۳، نشریه دانشکده ادبیات اصفهان، سال ۲، ش ۲ و ۳ (۱۳۴۵ ش).
بیتوشی در آخرین سال زندگی خود از احساء به بصره رفت و در همان‌جا درگذشت و در مقبره حسن بصری به خاک سپرده شد. تاریخ مرگ وی را بین سال‌های ۱۲۱۰ نت ۱۲۲۱ق/۱۷۹۵-۱۸۰۶م نوشته‌اند. [۶۵]
خال، محمد، البیتوشی، ج۱، ص۳۴، بغداد، ۱۳۷۷ق.
[۶۶]
شیخو، لویس، الآداب العربیة فی القرن الناسع عشر، ج۱، ص۹۴، بیروت، ۱۹۲۴م.
[۶۷]
زکی، محمدامین، مشاهیر الکرد و کردستان، ج۲، ص۳۸، ترجمه آنسه کریمه، به کوشش محمدعلی عونی، قاهره، ۱۳۶۶ق/۱۹۴۷م.
[۶۸]
مدرس، عبدالکریم، دانشمندان کرد در خدمت علم و دین، ج۱، ص۲۵۶، ترجمه احمد حواری نسب، تهران، ۱۳۶۹ش.
[۶۹]
ابراهیمی، محمدصالح، العلامة الادیب العبقری البیتوشی، ج۱، ص۱۷۵، نشریه دانشکده ادبیات اصفهان، ۱۳۴۵ش، س۲، شم ۲ و ۳.
[۷۰]
مردوخ روحانی، بابا، تاریخ مشاهیر کرد، ج۱، ص۲۷۷-۲۷۸، تهران، ۱۳۶۴ش.
۴ - شاگرداناز شاگردان وی می‌توان به عثمان بن سند وائلی بصری اشاره کرد که در آثارش چون سبائک العسجد و نیز اصفی الموارد فی سلسال احوال الامام الخالد از استادش یاد کرده، و در مرگ وی نیز مرثیه‌ای سروده است. [۷۱]
ابراهیمی، محمدصالح، العلامة الادیب العبقری البیتوشی، ج۱، ص۱۷۵، نشریه دانشکده ادبیات اصفهان، ۱۳۴۵ش، س۲، شم ۲ و ۳.
[۷۲]
خال، محمد، البیتوشی، ج۱، ص۳۴-۳۷، بغداد، ۱۳۷۷ق.
۵ - ذوق شاعریوی از نوجوانی به شعر علاقه‌مند بود و از آن‌جا که به تصوف نیز گرایش داشت، گاه در اشعارش، خود را درویش خطاب کرده است. [۷۳]
خال، محمد، البیتوشی، ج۱، ص۲۲، بغداد، ۱۳۷۷ق.
گویند وی در جوانی کتاب الکافی فی علمی العروض و القوافی را سرود تا قریحه شعری خود را در بوته آزمایش گذارد. [۷۵]
ابراهیمی، محمدصالح، العلامة الادیب العبقری البیتوشی، ج۱، ص۱۸۲، نشریه دانشکده ادبیات اصفهان، ۱۳۴۵ش، س۲، شم ۲ و ۳.
[۷۶]
خال، محمد، البیتوشی، ج۱، ص۷۲، بغداد، ۱۳۷۷ق.
[۷۷]
خال، محمد، البیتوشی، ج۱، ص۹۶، بغداد، ۱۳۷۷ق.
۵.۱ - خصوصیات شعریاز خصوصیات شعری وی می‌توان به کارگیری صنایع شعری چون: استعاره، جناس، تضمین، توریه، تشبیه و نیز استفاده از مضامین بدیع اشاره کرد. وی در مجون نیز دستی داشت. اسلوب شعر وی چون شاعران کهن، با گریه بر اطلال و دمن آغاز می‌شود. [۷۸]
خال، محمد، البیتوشی، ج۱، ص۷۷-۸۴، بغداد، ۱۳۷۷ق.
۵.۲ - مدح اشخاصاز اشعار وی می‌توان به قصیده مشهور او در وصف زادگاهش، و قصیده‌ای دیگر در اشتیاق و یاد بغداد اشاره کرد. [۷۹]
خال، محمد، البیتوشی، ج۱، ص۱۲-۱۴، بغداد، ۱۳۷۷ق.
[۸۰]
خال، محمد، البیتوشی، ج۱، ص۲۲۶، بغداد، ۱۳۷۷ق.
[۸۱]
بصری، میر، اعلام الکرد، ج۱، ص۵۷، لندن، ۱۹۹۱م.
[۸۲]
بصری، میر، اعلام الکرد، ج۱، ص۵۸، لندن، ۱۹۹۱م.
[۸۳]
ابراهیمی، محمدصالح، العلامة الادیب العبقری البیتوشی، ج۱، ص۱۷۳، نشریه دانشکده ادبیات اصفهان، ۱۳۴۵ش، س۲، شم ۲ و ۳.
بیتوشی بیشترین اشعار مدحیه خود را به حاکم احساء تقدیم کرده است. این اشعار گاه با مناسبت‌هایی نیز همراه بوده است؛ مثلاً قصیده‌ای در ۳۸ بیت به مناسبت عید فطر [۸۴]
خال، محمد، البیتوشی، ج۱، ص۱۴۶-۱۴۹، بغداد، ۱۳۷۷ق.
[۸۵]
انصاری احسابی، محمد، تحفة المستفید، ج۱، ص۳۴۱-۳۴۲، به کوشش حمد جاسر، ریاض، ۱۹۸۲م.
و قطعه‌ای در ۱۵بیت به مناسبت سفر حاکم به بادیه. [۸۶]
خال، محمد، البیتوشی، ج۱، ص۱۴۹-۱۵۱، بغداد، ۱۳۷۷ق.
[۸۷]
انصاری احسابی، محمد، تحفة المستفید، ج۱، ص۳۴۲، به کوشش حمد جاسر، ریاض، ۱۹۸۲م.
[۸۸]
انصاری احسابی، محمد، تحفة المستفید، ج۱، ص۳۴۵ برای دیگر مدایح وی، به کوشش حمد جاسر، ریاض، ۱۹۸۲م.
[۸۹]
انصاری احسابی، محمد، تحفة المستفید، ج۱، ص۳۵۱-۳۵۲برای دیگر مدایح وی، به کوشش حمد جاسر، ریاض، ۱۹۸۲م.
[۹۰]
خال، محمد، البیتوشی، ج۱، ص۱۵۷-۱۷۳، بغداد، ۱۳۷۷ق.
حاکم احساء نیز که خود ادیب و شاعر بود، گاه بیتوشی را با اشعاری پاسخ داده، و او را ستوده است. [۹۱]
خال، محمد، البیتوشی، ج۱، ص۳۲-۳۳، بغداد، ۱۳۷۷ق.
[۹۲]
خال، محمد، البیتوشی، ج۱، ص۱۷۳-۱۷۵، بغداد، ۱۳۷۷ق.
[۹۳]
خال، محمد، البیتوشی، ج۱، ص۱۸۷-۱۹۰، بغداد، ۱۳۷۷ق.
[۹۴]
انصاری احسابی، محمد، تحفة المستفید، ج۱، ص۳۴۷-۳۴۸، به کوشش حمد جاسر، ریاض، ۱۹۸۲م.
[۹۵]
انصاری احسابی، محمد، تحفة المستفید، ج۱، ص۳۵۲-۳۵۶، به کوشش حمد جاسر، ریاض، ۱۹۸۲م.
از دیگر کسانی که بیتوشی مدح کرده است، می‌توان به سعدون بن عرعر، حاکم قبلی احساء، [۹۶]
انصاری احسابی، محمد، تحفة المستفید، ج۱، ص۳۸۸-۳۸۹، به کوشش حمد جاسر، ریاض، ۱۹۸۲م.
سلیمان بک‌شاوی حمیری، [۹۷]
خال، محمد، البیتوشی، ج۱، ص۱۳۶-۱۴۵، بغداد، ۱۳۷۷ق.
احمد بن محمد بن رزق [۹۸]
خال، محمد، البیتوشی، ج۱، ص۲۱۰-۲۱۵، بغداد، ۱۳۷۷ق.
[۹۹]
انصاری احسابی، محمد، تحفة المستفید، ج۱، ص۳۸۶-۳۸۸، به کوشش حمد جاسر، ریاض، ۱۹۸۲م.
و احمد بن درویش کوازی عباسی [۱۰۰]
خال، محمد، البیتوشی، ج۱، ص۲۱۶-۲۲۳، بغداد، ۱۳۷۷ق.
[۱۰۱]
انصاری احسابی، محمد، تحفة المستفید، ج۱، ص۳۸۱-۳۸۵، به کوشش حمد جاسر، ریاض، ۱۹۸۲م.
اشاره کرد. همچنین بیتوشی در قصیده‌ای سُداسی، در بحر کامل (که خودش شامل ۱۷ قصیده و ۱۱ قطعه می‌شود) استادش ابن‌حاج را مخاطب قرار داده، و او را ستوده است. [۱۰۲]
خال، محمد، قصیدة تتضمن قصائد عدیدة للبیتوشی، ج۱، ص۱۳۸-۱۵۵، مجله المجمع العلمی العراقی، بغداد، ۱۳۷۵ق/۱۹۵۶م، ج۴، شم ۱.
۵.۳ - شعر فارسی و کردینکته مهم در احوال بیتوشی آن است که وی به‌رغم گرایش به زبان عربی و اقامت طولانی در سرزمین‌های عرب‌نشین، هیچ‌گاه از زبان فارسی رو برنتافت. مضمون تنها بیت کردی نقل شده از او نشان می‌دهد که آثار شاعران بزرگ ایران را می‌خوانده، و می‌کوشیده است به این زبان نیز شعر بسیراید (ادامه مقاله). از جمله اشعار فارسی وی می‌توان به قصیده ۱۳ بیتی او به مناسبت تولد یوسف بن شیخه‌بک در ۱۱۵۵ق/۱۷۴۲م اشاره کرد. [۱۰۳]
خال، محمد، البیتوشی، ج۱، ص۸۷-۸۹، بغداد، ۱۳۷۷ق.
علاوه براین، ۶ دو بیتی و ۵تک بیت از شعر فارسی وی در منابع ذکر شده است. [۱۰۴]
خال، محمد، البیتوشی، ج۱، ص۸۹-۹۲، بغداد، ۱۳۷۷ق.
[۱۰۵]
حیرت سجادی، عبدالحمید، گلزار شاعران کردستان، ج۱، ص۵۳-۵۴، تهران، ۱۳۶۴ش.
[۱۰۶]
ابراهیمی، محمدصالح، العلامة الادیب العبقری البیتوشی، ج۱، ص۱۷۶-۱۷۷، نشریه دانشکده ادبیات اصفهان، ۱۳۴۵ش، س۲، شم ۲ و ۳.
[۱۰۷]
صفی‌زاده، صدیق، پارسی‌گویان کرد، ج۱، ص۶۰، تهران، ۱۳۶۶ش.
[۱۰۸]
مردوخ روحانی، بابا، تاریخ مشاهیر کرد، ج۱، ص۲۸۲-۲۸۳، تهران، ۱۳۶۴ش.
خال معانی بعضی از اشعار عربی وی را برگرفته از اشعار فارسی می‌داند. [۱۰۹]
خال، محمد، البیتوشی، ج۱، ص۷۹، بغداد، ۱۳۷۷ق.
علاوه بر این، از وی تنها یک بیت شعر به زبان کردی نقل شده که در مجله گلاویژ (۱۹۴۵م، شم ۱) به چاپ رسیده است. [۱۱۰]
مردوخ روحانی، بابا، تاریخ مشاهیر کرد، ج۱، ص۲۸۴، تهران، ۱۳۶۴ش.
مردوخ روحانی این تک بیت را اقتباس از یک شعر معروف سعدی می‌داند. [۱۱۱]
مردوخ روحانی، بابا، تاریخ مشاهیر کرد، ج۱، ص۲۸۴، تهران، ۱۳۶۴ش.
[۱۱۲]
خال، محمد، البیتوشی، ج۱، ص۹۲، بغداد، ۱۳۷۷ق.
۵.۴ - نثر عربینثر عربی بیتوشی، بنا به سنت آن روزگار، سخت متصنع، و به همین سبب، مورد توجه بود. مکتوبات وی از رسائل گرفته تا تقاریظ، منظومه‌ها و شروح، همه از شهرتی خاص برخوردار است. از رسائل وی می‌توان به الرسالة العراقیة خطاب به عبدالله بن صبغةالله حیدری ماورانی اشاره کرد که در ۱۱۹۷ق/۱۷۸۳م نوشته است (چاپ شده در مجله الیقیق، ۱۳۴۱ق/۱۹۲۳م، س۱، شم ۲۰). [۱۱۳]
خال، محمد، البیتوشی، ج۱، ص۲۲۶-۲۵۳، بغداد، ۱۳۷۷ق.
از دیگر رسائل قابل ذکر وی، نامه او به سلیمان بک‌شاوی، از صاحب منصبان بزرگ بغداد است که در آن برای نجات بصره از او یاری طلبیده است. [۱۱۴]
خال، محمد، البیتوشی، ج۱، ص۲۵۴-۲۶۳برای متن نامه، بغداد، ۱۳۷۷ق.
نامه دیگری از او خطاب به ابن حاج و نیز عبیدالله افندی حیدری است. [۱۱۵]
خال، محمد، البیتوشی، ج۱، ص۲۶۳-۲۶۶، بغداد، ۱۳۷۷ق.
[۱۱۶]
انصاری احسابی، محمد، تحفة المستفید، ج۱، ص۳۷۵-۳۸۱، به کوشش حمد جاسر، ریاض، ۱۹۸۲م.
[۱۱۷]
عزاوی، عباس، تاریخ الادب العربی فی العراق، ج۲، ص۲۱۹-۲۲۰، بغداد، ۱۳۸۲ق/۱۹۶۲م.
[۱۱۸]
عزاوی، عباس، تاریخ الادب العربی فی العراق، ج۲، ص۲۹۶-۲۹۷، بغداد، ۱۳۸۲ق/۱۹۶۲م.
[۱۱۹]
عزاوی، عباس، النثر الادبی و مصادره، ج۱، ص۲۷۵-۲۷۶، مجلة المجمع العلمی العراقی، بغداد، ۱۳۸۱ق/۱۹۶۱م، ج۹.
۵.۵ - به نظم کشیدن متون درسیعلاوه بر این بیتوشی برای آسانی کار تعلیم، برخی متون درسی را نیز به نظم درآورده [۱۲۰]
خال، محمد، البیتوشی، ج۱، ص۹۵، بغداد، ۱۳۷۷ق.
که از آن جمله است: مؤنث‌های سماعی، مصادر شاذ، کیفیت کتابت لفظ ابن، علامت فعل، اسماء خیل، اسماء ضیافات. خال این منظومه‌ها را ۱۲ عدد معرفی کرده که شمار ابیات هر یک از ۴ تا ۳۵ بیت است. [۱۲۱]
خال، محمد، البیتوشی، ج۱، ص۱۲۴-۱۲۵، بغداد، ۱۳۷۷ق.
[۱۲۲]
محمد، محمود احمد، فهرس مخطوطات مکتبة الاوقاف المرکزیة فی السلیمانیة، ج۲، ص۲۷۰، بغداد، مطبعة بغداد.
۶ - آثار چاپی۱- کفایة المعانی، در بیان حروف معانی که در ۱۱۹۱ق/۱۷۷۷م برای حاکم احساء در ۶۷۲ بیت سروده است. خال ویژگی این اثر را در آن می‌داند که از شائبه عُجمه که گریبان عجم‌ها و عرب‌های متأخر را می‌گرفته، به دور است. [۱۲۳]
خال، محمد، البیتوشی، ج۱، ص۱۰۹، بغداد، ۱۳۷۷ق.
این کتاب در ۱۲۸۹ق/۱۸۷۲م در استانبول به چاپ رسیده است.۲- صرف العنایة بکشف الکفایة، تلخیصی بر کتاب الحفایة خود اوست که در احساءدر ۱۱۸۹ق در ۵۴۳ صفحه نوشته است. این کتاب در ۱۹۲۲م در مصر به چاپ رسیده است. ظاهراً همین کتاب است که به نام الکنایة حفیّةٌ لراغب الحفایة پیش‌تر در استانبول در ۱۲۸۹ق/۱۸۷۲م چاپ شده بوده است. [۱۲۴]
خال، محمد، البیتوشی، ج۱، ص۱۱۹، بغداد، ۱۳۷۷ق.
[۱۲۵]
عواد، کورکیس، معجم المؤلفین العراقیین، ج۲، ص۳۲۲، بغداد، ۱۹۶۹م.
[۱۲۶]
GAL، S، ج۲، ص۳۹۹ که نام کتاب را الکفایة حفیة لراغب الحفایة آورده است.
۳- المکفرات لکل ذنب سابق و آت، منظومه‌ای در ۴۹ بیت که آن را در احساء در ۱۱۹۴ق به نظم کشید. این کتاب در ۱۳۲۲ق/۱۹۰۴م در قاهره به چاپ رسیده است. وی رساله سیوطی در ادعیه مستجابه را نیز به نظم درآورده است. این اثر در پایان کتاب المکفرات وی چاپ شده است. ۷ - آثار خطی۱- تحف الخلال فی شرح الالغاز القربیة (تألیف: ۱۱۹۰ق)، که در آن به بیان شرح اَلغاز و اَحاجی پرداخته، و در این اثر به الغاز کسانی همچون زمخشری، حریری و ابوالعلاء نیز اشاره کرده است. [۱۲۸]
خال، محمد، البیتوشی، ج۱، ص۹۹، بغداد، ۱۳۷۷ق.
[۱۲۹]
خال، محمد، البیتوشی، ج۱، ص۱۲۷-۱۲۸، بغداد، ۱۳۷۷ق.
[۱۳۰]
ابراهیمی، محمدصالح، العلامة الادیب العبقری البیتوشی، ج۱، ص۱۷۸، نشریه دانشکده ادبیات اصفهان، ۱۳۴۵ش، س۲، شم ۲ و ۳.
۲- حاشیه بر شرح عبدالله بن احمد فاکهی بر قطرالندیٰ اثر ابن هشام در علم نحو در ۵۴۵ صفحه که در ۱۲۰۹ق/۱۷۹۴م تألیف شده است. [۱۳۱]
خال، محمد، البیتوشی، ج۱، ص۱۲۲، بغداد، ۱۳۷۷ق.
[۱۳۲]
ابراهیمی، محمدصالح، العلامة الادیب العبقری البیتوشی، ج۱، ص۱۷۹، نشریه دانشکده ادبیات اصفهان، ۱۳۴۵ش، س۲، شم ۲ و ۳.
[۱۳۳]
بصری، میر، اعلام الکرد، ج۱، ص۵۷، لندن، ۱۹۹۱م.
بغدادی از کتابی به نام حاشیه علی الطرة نام می‌برد [۱۳۴]
بغدادی، اسماعیل، هدیة العارفین اسماء المؤلفین و آثار المصنفین، ج۱، ص۴۸۷.
که ظاهراً تصحیف نام همین کتاب است.۳- حدیقة السرائر فی نظم الکبائر، بیتوشی تراجم الزواجر عن اقتراف الکبائر ابن حجر هیتمی (د۹۷۴ق) را زمانی که صادق‌خان‌زند بصره را در محاصره داشت (۱۱۹۰ق)، با همین عنوان در ۷۲۶ بیت به نظم کشید. این منظومه با ماده تاریخ سال محاصره بصره پایان می‌پذیرد. بیتوشی در ۱۱۹۵ق شرحی بر این قصیده به نام طریقة البصائر الیٰ حدیقة السرائر در ۵۰۰ صفحه در احساء نوشته، و به زمان ورود خود به بصره ۱۱۸۹ق و بعضی وقایع که در آن زمان رخ داده، از جمله محاصره و فتح بصره به دست صادق خان زند پرداخته است. وی در دو قطعه جداگانه این شرح خود را ستوده است. [۱۳۵]
خال، محمد، البیتوشی، ج۱، ص۱۰۰-۱۰۸، بغداد، ۱۳۷۷ق.
[۱۳۷]
ابراهیمی، محمدصالح، العلامة الادیب العبقری البیتوشی، ج۱، ص۱۷۹، نشریه دانشکده ادبیات اصفهان، ۱۳۴۵ش، س۲، شم ۲ و ۳.
[۱۳۸]
طلس، محمداسعد، الکشفاف عن مخطوطات خزائن کتب الاوقاف، ج۱، ص۱۴۳-۱۴۴، بغداد، ۱۳۷۲ق/۱۹۵۳م.
۴- الحفایة بتوضیح الکفایة، که شرح منظومه الکفایه خود اوست و در ۱۱۹۱ق در احساء در ۷۰۰ صفحه نوشته است و در آن به ۷۰۰ آیه قرآنی، متونی از نهج البلاغه، احادیث نبوی، امثال عربی و الغاز و احاجی نحوی استناد کرده است. بیتوشی در این اثر به ۹۸۰ بیت از اشعار دیگران و ۶۵ بیت از اشعار خود ارجاع داده است. [۱۳۹]
خال، محمد، البیتوشی، ج۱، ص۱۱۴-۱۱۹، بغداد، ۱۳۷۷ق.
[۱۴۰]
ابراهیمی، محمدصالح، العلامة الادیب العبقری البیتوشی، ج۱، ص۱۷۹، نشریه دانشکده ادبیات اصفهان، ۱۳۴۵ش، س۲، شم ۲ و ۳.
۵- دیوان. زرکلی [۱۴۱]
زرکلی، خیرالدین، الاعلام، ج۴، ص۱۳۱.
و حامد [۱۴۲]
حامد، عبدالله، الشعر فی الجزیرة العربیة، ج۱، ص۳۱۴، ریاض، ۱۴۱۴ق/۱۹۹۳م.
تنها به مجله المنهل (۱۳۷۵ق/۱۹۵۶م) اشاره کرده‌اند که به وجود نسخه‌ای از دیوان وی در کتابخانه‌ای شخصی تصریح شده است.۶- الکافی فی علمی العروض و القوافی، در ۳۲۷ بیت. وی این قصیده را در آغاز جوانی برای آزمایش طبع خود سروده، و در آغاز قصیده، از گستاخی خود که طبعش کردی و شعرش به زبان عربی است، پوزش طلبیده، و خود شرحی به نام الوافی بحل الکافی بر این قصیده در ۱۱۷۹ق در مدرسه صیفیه بیتوش در ۱۵۰ صفحه نوشته است. [۱۴۳]
خال، محمد، البیتوشی، ج۱، ص۹۶-۹۸، بغداد، ۱۳۷۷ق.
[۱۴۴]
ابراهیمی، محمدصالح، العلامة الادیب العبقری البیتوشی، ج۱، ص۱۷۸، نشریه دانشکده ادبیات اصفهان، ۱۳۴۵ش، س۲، شم ۲ و ۳.
۷- المبشرات، شرحی است بر المکفرات خود او که در ۱۱۹۴ق در ۴۰ صفحه سروده است. [۱۴۵]
Houtsma، M Th، ج۱، ص۱۱۳، Catalogue d’une collection de manscrits arabes et turcs، Leiden، ۱۸۸۶.
[۱۴۶]
خال، محمد، البیتوشی، ج۱، ص۱۰۸-۱۰۹، بغداد، ۱۳۷۷ق.
[۱۴۷]
ابراهیمی، محمدصالح، العلامة الادیب العبقری البیتوشی، ج۱، ص۱۷۸، نشریه دانشکده ادبیات اصفهان، ۱۳۴۵ش، س۲، شم ۲ و ۳.
۸- منظومه فی بیان الافعال، در ۵۵ بیت که در آن به ۳۸۷ فعل لازم و متعدی اشاره کرده، و سپس خود شرحی بر آن نوشته است. [۱۴۸]
خال، محمد، البیتوشی، ج۱، ص۱۲۳، بغداد، ۱۳۷۷ق.
[۱۴۹]
جبوری، عبدالله، فهرس المخطوطات العربیة فی مکتبة الاوقاف العامة فی بغداد، ج۳، ص۲۳۹، بغداد، ۱۹۷۴م.
۹- منظومه فی بیان الافعال، در ۷۷ بیت که به افعال واوی و یایی پرداخته، و ۱۲۲ فعل را نام برده، و خود شرحی برآن نوشته است. [۱۵۰]
خال، محمد، البیتوشی، ج۱، ص۱۲۳-۱۲۴، بغداد، ۱۳۷۷ق.
[۱۵۱]
جبوری، عبدالله، فهرس المخطوطات العربیة فی مکتبة الاوقاف العامة فی بغداد، ج۳، ص۲۳۸-۲۳۹، بغداد، ۱۹۷۴م.
۱۰- منظومة فی مثلثات الاسماء و الافعال، در ۷۲ بیت که ۴۲۷ اسم و فعل را در برگرفته است. وی این اثر را در ۱۱۹۰ق در زمان محاصره بصره به نظم کشید، سپس خود برآن شرحی نوشت. [۱۵۲]
خال، محمد، البیتوشی، ج۱، ص۱۲۴، بغداد، ۱۳۷۷ق.
۱۱- الموائدالمبسوطة فی الفوائد الملقوطة، در ۱۵۰ بیت که در آن از کتاب‌هایی چون المزهر سیوطی، القاموس المحیط و دستور نطنزی بهره گرفته است. [۱۵۳]
خال، محمد، البیتوشی، ج۱، ص۱۲۴-۱۲۵، بغداد، ۱۳۷۷ق.
[۱۵۴]
ابراهیمی، محمدصالح، العلامة الادیب العبقری البیتوشی، ج۱، ص۱۸۰، نشریه دانشکده ادبیات اصفهان، ۱۳۴۵ش، س۲، شم ۲ و ۳.
۱۲- حاشیه بر البهجة المرضیة فی شرح الالفیة، در علم نحو و صرف. بیتوشی در کتاب تحف الخلال خود به این اشاره کرده است. [۱۵۵]
خال، محمد، البیتوشی، ج۱، ص۱۲۲، بغداد، ۱۳۷۷ق.
[۱۵۶]
ابراهیمی، محمدصالح، العلامة الادیب العبقری البیتوشی، ج۱، ص۱۷۹، نشریه دانشکده ادبیات اصفهان، ۱۳۴۵ش، س۲، شم ۲ و ۳.
از این اثر نسخه‌ای یافت نشده است. [۱۵۷]
خال، محمد، البیتوشی، ج۱، ص۱۲۲، بغداد، ۱۳۷۷ق.
۸ - فهرست منابع(۱) ابراهیمی، محمدصالح، العلامة الادیب العبقری البیتوشی، نشریه دانشکده ادبیات اصفهان، ۱۳۴۵ش، س۲، شم ۲ و ۳. (۲) انصاری احسابی، محمد، تحفة المستفید، به کوشش حمد جاسر، ریاض، ۱۹۸۲م. (۳) بصری، میر، اعلام الکرد، لندن، ۱۹۹۱م. (۴) بغدادی، اسماعیل، هدیة العارفین اسماء المؤلفین و آثار المصنفین. (۵) بیطار، عبدالرزاق، حلیة البشر، به کوشش محمد بهجه بیطار، دمشق، ۱۳۸۲ق/۱۹۶۳م. (۶) جبوری، عبدالله، فهرس المخطوطات العربیة فی مکتبة الاوقاف العامة فی بغداد، بغداد، ۱۹۷۴م. (۷) حامد، عبدالله، الشعر فی الجزیرة العربیة، ریاض، ۱۴۱۴ق/۱۹۹۳م. (۸) حیرت سجادی، عبدالحمید، شاعران کرد پارسی‌گوی، تهران، ۱۳۷۵ش. (۹) حیرت سجادی، عبدالحمید، گلزار شاعران کردستان، تهران، ۱۳۶۴ش. (۱۰) خال، محمد، البیتوشی، بغداد، ۱۳۷۷ق. (۱۱) خال، محمد، قصیدة تتضمن قصائد عدیدة للبیتوشی، مجله المجمع العلمی العراقی، بغداد، ۱۳۷۵ق/۱۹۵۶م، ج۴، شم ۱. (۱۲) زرکلی، خیرالدین، الاعلام. (۱۳) زکی، محمدامین، مشاهیر الکرد و کردستان، ترجمه آنسه کریمه، به کوشش محمدعلی عونی، قاهره، ۱۳۶۶ق/۱۹۴۷م. (۱۴) شیخو، لویس، الآداب العربیة فی القرن الناسع عشر، بیروت، ۱۹۲۴م. (۱۵) صفی‌زاده، صدیق، پارسی‌گویان کرد، تهران، ۱۳۶۶ش. (۱۶) طلس، محمداسعد، الکشفاف عن مخطوطات خزائن کتب الاوقاف، بغداد، ۱۳۷۲ق/۱۹۵۳م. (۱۷) عزاوی، عباس، تاریخ الادب العربی فی العراق، بغداد، ۱۳۸۲ق/۱۹۶۲م. (۱۸) عزاوی، عباس، تاریخ العراق بین احتلالین، بغداد، ۱۳۷۳ق/۱۹۵۴م. (۱۹) عزاوی، عباس، النثر الادبی و مصادره، مجلة المجمع العلمی العراقی، بغداد، ۱۳۸۱ق/۱۹۶۱م، ج۹. (۲۰) عواد، کورکیس، معجم المؤلفین العراقیین، بغداد، ۱۹۶۹م. (۲۱) محمد، محمود احمد، فهرس مخطوطات مکتبة الاوقاف المرکزیة فی السلیمانیة، بغداد، مطبعة بغداد. (۲۲) مدرس، عبدالکریم، دانشمندان کرد در خدمت علم و دین، ترجمه احمد حواری نسب، تهران، ۱۳۶۹ش. (۲۳) مردوخ روحانی، بابا، تاریخ مشاهیر کرد، تهران، ۱۳۶۴ش. (۲۴) GAL، S. (۲۵) Houtsma، M Th، Catalogue d’une collection de manscrits arabes et turcs، Leiden، ۱۸۸۶. (۲۶) مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، دانشنامه بزرگ اسلامی. (۲۷) ابراهیمی محمـدی، محمدصالـح، العـلاّ مه الادیب العبقـری البیتوشی، نشریه دانشکده ادبیات اصفهان، سال ۲، ش ۲ و ۳ (۱۳۴۵ ش). (۲۸) الیان سرکیس، یوسف، معجم المطبوعات العربیّة و المعرّبة، قاهره ۱۳۴۶/۱۹۲۸، چاپ افست قم ۱۴۱۰. (۲۹) کحاله، عمررضا، معجم المؤلفین، دمشق ۱۹۵۷ـ۱۹۶۱، چاپ افست بیروت (بی تا). (۳۰) مدرّس، عبدالکریم، دانشمندان کرد در خدمت علم و دین، ترجمه احمد حواری نسب، تهران ۱۳۶۹ ش. ۹ - پانویس
۱۰ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «عبدالله بیتوشی»، شماره۵۳۳۹. دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «بیتوشی»، شماره۲۳۹۰. رده‌های این صفحه : تراجم | علمای اهل سنت | علمای قرن دوازدهم | علمای قرن سیزدهم | فقهای شافعی | مقالات دانشنامه بزرگ اسلامی | مقالات دانشنامه جهان اسلام
|